Lại bàn về bài Cáo tật thị chúng của Mãn Giác thiền sư

Hồi trước từng có một cuộc nói chuyện rôm rả với con Chim về bài Cáo tật thị chúng, nhưng quá lười để viết lại, nay nhân dịp bài này được xới lên, ngứa miệng lại tán vài câu vậy (người nhà này, cái gì cũng nửa vời, ngay cả tu tâm dưỡng tính cũng nửa vời, khi nào im miệng đi còn đỡ, đã “ngứa miệng lên” là lại chém gió ra đủ vấn đề không giống ai, khiến cho khối người, có tình cờ đi ngang qua và đọc, phải “khi tựa gối, khi cúi đầu, khi vò chín khúc khi chau đôi mày” :-P).

Bình luận thì không dám bình luận, vì ta đây tự cho là không đủ trình để bình văn/thơ/từ/kệ vân vân và vân vân. Cắt nghĩa Phật pháp này nọ thì cũng không dám, vì ta đây cũng không phải cao tăng đắc đạo hay có kiến thức thâm uyên về Phật giáo gì cả. Ta đây chỉ dám đưa ra một vài nhận xét mang tính vô cùng chủ quan thôi.

CÁO TẬT THỊ CHÚNG

Xuân khứ bách hoa lạc,

Xuân đáo bách hoa khai.

Sự trục nhãn tiền quá,

Lão tùng đầu thượng lai.

Mạc vị xuân tàn hoa lạc tân,

Đình tiền tạc dạ nhất chi mai.

(Mãn Giác Thiền Sư)

Dịch:

CÓ BỆNH BẢO MỌI NGƯỜI

Xuân đi trăm hoa rụng,

Xuân đến trăm hoa cười.

Trước mắt việc đi mãi,

Trên đầu già đến rồi.

Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết,

Đêm qua sân trước một cành mai.

Bài này được coi là kinh điển của dòng thơ Thiền/ Phật thời Lý- Trần ở Việt Nam. Bởi vì tác giả là một cao tăng đặc biệt có tiếng, nên quy ra là bài thơ mang ý tứ Thiền/ Phật cao xa là điều xem chừng rất hiển nhiên.

Nếu đã dùng đến thân thế và sự nghiệp của tác giả để minh chứng cho ý nghĩa của bài thơ, thì phải chú thích thêm là trước khi trở thành nhà sư, tác giả “thông cả Nho- Thích” (theo như bài trên wiki, và vì quá lười mà ta đây bỏ qua công đoạn tìm nguồn uy tín cao hơn để trích dẫn), và sống vào thời mà Nho- Đạo- Phật đã hòa trộn vào nhau lắm rồi, đến mức đôi khi khó phân biệt đâu là Nho, đâu là Đạo, đâu là Phật (mặc dù ở Việt Nam, theo như nghiên cứu của các nhà lịch sử/ văn hóa, ảnh hưởng của Phật giáo đậm nét hơn).

Tất nhiên là với cái sự nửa vời của ta đây, Phật đã không thông, mà Nho – Đạo cũng láng máng, nên không thể đưa ra phát hiện tôn giáo/ triết học mới nào so với những phân tích, cảm nghĩ rất xuất sắc, sáng tạo cũng như uyên thâm của mọi người. Ta chỉ thấy là, Mãn Giác thiền sư, để diễn tả những ý vạn vật tuần hoàn, thời gian trôi đi này nọ như mọi người phân tích, cũng dùng những hình ảnh ước lệ “xuân đến xuân đi”, “hoa nở hoa tàn”, “tuổi già tóc bạc” mà không hiếm thấy trong thơ từ cổ [Trung Quốc], do những thi nhân thường được gọi là “nhà Nho” làm  (mặc dù nhiều trong số họ cũng có xu hướng Phật/ Đạo). Ví dụ chứng minh chắc phải hỏi con Chim, có khi đưa ra được cả rổ. Tự hỏi, không hiểu mấy bài thơ từ cổ do các nhà Nho làm, mà cũng nhắc đến xuân đi hoa tàn, tuổi già tóc bạc này nọ, đã có ai phân tích dưới góc độ Phật giáo và coi đó là tổng kết uyên thâm về triết lý đạo Phật chưa? Và tự hỏi, những ý đại loại như vật đổi sao dời, thương hải tang điền, thời gian trôi đi mãi, hoa nở hoa tàn kiểu như trên, là đặc sản của Phật giáo, hay là sản phẩm chung của tôn giáo/ triết học/triết lý/ văn hóa phương Đông, mà hòa quyện cả Nho- Đạo-Phật?

Đặc biệt hai câu cuối, ta từng thắc mắc, tại sao lại là “nhất chi mai”??? có thể lý giải như sau: (i) mai là hoa đặc trưng của mùa đông, mùa xuân gì đó, đang nói về mùa xuân thì đương nhiên phải là hoa mai, chẳng nhẽ lại là “nhất chi liên”- một nhành sen :-P; (ii) về mặt thi vận, ngoài “mai” ra không còn hoa nào khác, vì chỉ có “mai” mới vần với mấy chữ “khai”, “lai” ở trên; (iii) hoa gì không quan trọng, có thể là mai, có thể là hoa khác, quan trọng là ý tứ của câu thơ/kệ muốn chuyển tải.

Tuy nhiên thì: (i) Việt Nam vào thời Lý chỉ bao gồm miền Bắc Việt Nam, mà ở miền Bắc hình như không có hoa mai, chỉ có hoa đào. Tất nhiên không loại trừ khả năng vào thời đó hoa đào được gọi là hoa mai (điều này ta chưa nghiên cứu). Tuy nhiên, khả năng cao hơn là hình ảnh hoa mai cũng được lấy từ hệ thống ước lệ trong thơ từ cổ [Trung Quốc]; (ii) với kiến thức hạn hẹp của ta, chưa đọc được ở đâu hoa mai có ý nghĩa Phật giáo gì, nhưng trong hệ thống ước lệ thơ từ cổ, ta biết là hoa mai có ý nghĩa lớn đấy (tham khảo thêm ở đây).

Hiển nhiên, việc sử dụng hệ thống ước lệ thơ văn đang thống trị trong xã hội lúc bấy giờ là điều không tránh khỏi. Bản thân Phật giáo nói chung, khi du nhập vào Đông Á, là khi hệ thống diễn ngôn (ngôn ngữ/ tư tưởng) đậm nét “Nho giáo” đã thiết lập vị trí độc tôn, cũng đã phải mượn rất nhiều ngôn từ, ý tứ đã có sẵn trong xã hội để chuyển tải tư tưởng của mình (Gọi là hệ thống diễn ngôn “đậm nét Nho giáo”, bởi vì những người kiến tạo nên hệ thống diễn ngôn đó được xã hội gắn mác nhà Nho hơn là nhà sư hay đạo sỹ).

Chỉ ra những thứ như ở trên không nhằm chứng minh là bài thơ/ kệ mang ý nghĩa tư tưởng Nho giáo, hay phản bác những phân tích đáng quý cho rằng bài này mang triết lý Thiền sâu xa. Ta chỉ đơn giản cho rằng, như đã từng nói đùa với con Chim, nếu đặt giả thiết, tác giả của bài thơ/kệ không phải là Mãn Giác thiền sư, mà là một ai đó khác, thì thế hệ hậu bối chúng ta sau này, hoàn toàn có thể diễn giải bài thơ theo một cách khác.

Ví dụ như, nếu tác giả là Nguyễn Trãi, có thể phân tích rằng, thời gian vô tình trôi, hoặc là thiên nhiên cứ tuần hoàn vô tình, trước mắt bao việc trôi qua, nhưng chưa cứu được nước, chưa thực hiện được bao ý định dang dở, mà tuổi già đã đến rồi. Tuy nhiên không vì thế mà mất hy vọng, dù là xuân tàn hoa rơi hết, nhưng vẫn còn một cành mai nở rộ – cành mai đại diện cho ý chí kiên cường bất khuất không chùn bước trước khó khăn gian khổ, cho niềm tin quyết thắng vào cuộc đấu tranh giành độc lập chính nghĩa của dân tộc (đúng với ý nghĩa của hoa mai nhé :)).

Lại ví dụ nữa, nếu tác giả là Nguyễn Du, hay ai đó khác, như Nguyễn Bỉnh Khiêm chẳng hạn, có thể phân tích rằng, thời gian tuần hoàn, hoa nở rồi hoa tàn, rồi lại nở, rồi lại tàn, chỉ có đối  với con người là vô tình lãnh khốc, những việc đã qua không bao giờ quay lại nữa, tuổi già bỗng chốc mà đến, hay là thế sự thay đổi không ngừng, chỉ ngồi nhìn thế sự trôi qua trước mắt mà bỗng chốc tuổi già đã đến. Tuy nhiên dù thời cuộc có chao đảo chừng nào, hoàn cảnh sống có bần cùng thế nào, vẫn thấy một cành mai nở rộ- cành mai đại diện cho phẩm chất thanh cao bất diệt của người quân tử.

Thế nào, nghe cũng được đấy chứ hả? 😛

Qua đây để cho thấy, nếu tách bài thơ/kệ ra khỏi Mãn Giác thiền sư với chức danh là “cao tăng”, thì bản thân bài thơ/kệ không có gì là triết lý Thiền/ Phật quá cao siêu cả. Thiền là do cách hậu bối chúng ta cảm nhận ra mà thôi. Lại phải khẳng định thêm một lần nữa, những dòng viết này không hề phủ định những phân tích về tính Thiền/ Phật của bài thơ/kệ. Xét đến thân thế và sự nghiệp của tác giả, ta cũng cho rằng suy luận về ý Thiền/ Phật của bài thơ/kệ là thuyết phục. Nhưng ta muốn nêu lên ý kiến rằng, đã là cảm nhận, thì có thể có nhiều cách cảm nhận khác nhau, tùy theo góc độ của từng người, và không nhất thiết cảm nhận nào là sai, là không hiểu gì về “nhất chi mai” của Mãn Giác thiền sư (thật ra nói cho đến cùng, chỉ có duy nhất Mãn Giác thiền sư mới hiểu ý nghĩa của nhất chi mai thôi).

Xã hội phải có bách hoa đồng phóng,bách gia tranh minh – trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng, mới có tiến bộ chứ hả? 😀

 —

Hoa Sinh